Prawa człowieka/
Zdrowie publiczne

Podstawą redukcji szkód jest ochrona praw człowieka. Osoby, które używają narkotyków mają prawo do życia i decydowania o nim, prawo do prywatności, do ochrony zdrowia, pomocy socjalnej, do wolności od tortur i poniżającego traktowania. Przyjmowanie narkotyków nie oznacza utraty tych praw. Użytkownicy i użytkowniczki, zwłaszcza osoby z grup wrażliwych społecznie, są w szczególny sposób zagrożeni naruszeniami praw w skutek kryminalizacji używania i posiadania narkotyków, stygmatyzacji i systemowej dyskryminacji.

Używanie narkotyków jest problemem zdrowia publicznego i nigdy nie powinno być domeną organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości. Represyjne prawo, kryminalizujące użytkowników i użytkowniczki nie tylko nie zwiększa bezpieczeństwa publicznego, ale powoduje szkody indywidualne i społeczne. Kryminalizacja zwiększa podatność na zagrożenia i ma negatywny wpływ na dostęp do usług zdrowotnych i pomocy. Redukcja szkód realizuje cele zdrowia publicznego (poprawę zdrowia, dobrobytu społecznego i jakości życia) w odniesieniu do osób używających narkotyków, włączając je do systemu opieki zdrowotnej.

Więcej o redukcji szkód pisze Harm Reduction International: hri.global/what-is-harm-reduction

Założenia

  • Świat bez narkotyków jest nierealną wizją. Używanie substancji psychoaktywnych towarzyszy ludzkości od jej zarania i jest częścią ludzkiej kondycji.
  • Używanie substancji psychoaktywnych może przynosić korzyści i mieć pozytywny wpływ na życie.
  • Używanie substancji psychoaktywnych może powodować szkody zdrowotne i społeczne.
  • Prawo narkotykowe, kryminalizujące osoby używające narkotyków, powoduje szkody zdrowotne i społeczne.
  • Używanie substancji psychoaktywnych to wieloaspektowe zjawisko. Osoby używające substancji mogą wielokrotnie w ciągu swojego życia zmieniać wzór używania, przemieszczając się na continuum od abstynencji (jedynej w pełni skutecznej metody wyeliminowania szkód), poprzez używanie o niskim poziomie ryzyka do używania problemowego.
  • Większość osób używających narkotyków nie uzależni się i nie będzie ponosić szkód związanych z używaniem substancji.
  • Używanie substancji psychoaktywnych może być formą samoleczenia – radzenia sobie z chorobami i zaburzeniami psychicznymi, doświadczeniem traumy 
  • Niektóre substancje niosą za sobą większe ryzyko niż inne, mają wyższy potencjał uzależniający. Niektóre formy używania są bardziej szkodliwe od innych.
  • Realia ubóstwa, klasa, izolacja społeczna, doświadczenia traumatyczne, dyskryminacja ze względu na płeć wpływają zarówno na podatność ludzi na szkody związane z używaniem narkotyków, jak i na ich zdolność do skutecznego radzenia sobie z nimi. Osoby należące do wrażliwych grup społecznych wymagając największego wsparcia i troski.
  • Abstynencja nie powinna być warunkiem niesienia pomocy. Abstynencja nie jest dla wszystkich najlepszym rozwiązaniem. Kryteria skutecznych interwencji powinny odnosić się do jakości życia i dobrostanu i nie zakładać abstynencji jako punktu wyjścia dla działań pomocowych.
  • Włączanie osób używających narkotyków w planowaniu strategii, tworzeniu praktyk i polityk, które ich dotyczą jest kluczowe.

Historia

Początki redukcji szkód sięgają lat 80. i epidemii HIV. Pierwsze działania mające na celu ograniczanie zakażeń wśród osób przyjmujących narkotyki drogą iniekcji zostały zainicjowane przez samych użytkowników w Europie Zachodniej. Zjawisko iniekcyjnego używania narkotyków i wynikających z tego szkód zdrowotnych było szczególnie obecne w miastach i to one odegrały kluczową rolę we wprowadzaniu nowych interwencji i poszerzania oferty pomocowej (programy wymiany igieł i strzykawek, leczenie substytucyjne). Lata 90. to czas rozwoju programów redukcji szkód, rosnącej akceptacji dla tego podejścia, uznania skuteczności interwencji oraz opłacalności programów, a co za tym idzie włączenia działań do systemów ochrony zdrowia, a także do wytycznych polityki narkotykowej – Unii Europejskiej oraz innych krajów świata zachodniego. Redukcja szkód jest integralną częścią oficjalnej polityki Światowej Organizacji Zdrowia, wyspecjalizowanych agend ONZ, Komisji Europejskiej oraz międzynarodowych instytucji, zajmujących się zdrowiem publicznym.

Polska była pierwszym krajem w regionie, gdzie wprowadzono wymianę igieł i strzykawek a później metadon. W latach 90. programy rozwijały się w kilku ośrodkach miejskich. Nowelizacja ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii z 2000r. i wprowadzenie kryminalizacji posiadania substancji na własny użytek zmieniła rzeczywistość. Coraz mniej serwisów w skali kraju, z roku na rok coraz niższe liczby problemowych użytkowników korzystających z serwisów, coraz mniej wydawanego sprzętu. funkcjonujący model leczenia substytucyjnego jednocześnie ratuje i utrudnia ludziom życie. Z drugiej strony – paradygmat abstynencyjny i zbudowany na nim system leczenia uzależnień.

Zasięg i dostęp do serwisów redukcji szkód w skali kraju jest niski. Zaledwie ok 15-17% (problemowych użytkowników opioidów) może dotrzeć do sensownego miejsca i otrzymać wsparcie. A i tak te liczby wydają się być niedoszacowane. Mimo, że agenda Ministerstwa Zdrowia – Krajowe Centrum Przeciwdziałania Uzależnieniom otwarcie wspiera programy, są one mocno niedofinansowane, wielu ważnych rzeczy nie mogą kupić i nie mogą zrobić. Przepisy prawa uniemożliwiają prowadzenie interwencji, kluczowych z perspektywy chronienia życia – pokojów bezpiecznych iniekcji, programów naloksonowych. Założenia paradygmatu nadal wzbudzają kontrowersje – wśród osób pracujących w obszarze uzależnień, profilaktyki, w odbiorze społecznym. O ile w przypadku niektórych substancji, zmiana społeczna i polityczna właśnie się dzieje, globalnie, o tyle w przypadku iniekcyjnego używania opioidów, stygmatyzacja wrosła w społeczeństwa. Dlatego praca dla tej grupy jest tak ważna.

Cele

Redukcja szkód ma na celu ograniczanie szkód zdrowotnych i społecznych związanych z używaniem narkotyków. Przyjmuje racjonalne i pragmatyczne założenie, że zawsze będą osoby używające substancji psychoaktywnych i należy zrobić wszystko, aby minimalizować negatywne konsekwencje przyjmowania tych substancji. Celem jest również tworzenie bezpiecznej przestrzeni dla osób używających narkotyków, które doświadczają dyskryminacji i przemocy. Programy redukcji szkód jedynym miejscem, gdzie użytkownicy i użytkowniczki są traktowani z akceptacją, szacunkiem i życzliwością.

Redukcja szkód ma również na celu ograniczanie negatywnych konsekwencji zdrowotnych, społecznych i prawnych, które są skutkiem prawa narkotykowego i polityk narkotykowych. Restrykcyjne prawo, które kryminalizuje osoby używające narkotyków powoduje nieraz więcej szkód niż sama używana substancja.

Zasady pracy

W modelu abstynencyjnym praca z osobami używającymi narkotyków ma na celu zaprzestanie używania przez nie substancji. W systemie pomocowym (opieka zdrowotna, pomoc socjalna) abstynencja bardzo często jest warunkiem niesienia pomocy i dopóki ktoś nadal używa nie może liczyć na wsparcie. Jednak abstynencja w przypadku większości osób z uzależnieniem jest celem nieosiągalnym i nierealistycznym. Ludzie nie chcą, nie mogą, nie są gotowi przestać używać. A nawet jeśli są gotowi, dostęp do leczenia jest ograniczony, oferta pomocy jest wąska i nie odpowiada na ich potrzeby,  

Istotą redukcji szkód jest szacunek wobec osób używających narkotyków oraz akceptacja dla ich wyborów. Bez osądzania, stawiania warunków i wymagań, które muszą spełnić aby otrzymać pomoc. Osoby używające narkotyków mają prawo podejmować samodzielne decyzje, mają prawo chronić swoje życie i zdrowie i to one wskazują problemy, którymi chcą się w danym momencie zająć. Redukcja szkód to budowanie opartej na szacunku i zaufaniu relacji, dzięki której użytkownicy i użytkowniczki mogą wprowadzać zmiany w swoim życiu. Każda, nawet najmniejsza zmiana, jest ważna. To nawiązanie kontaktu w miejscu, w którym dana osoba jest oraz zajmowanie się tymi obszarami życia, które są dla niej w tym momencie najważniejsze. 

Narzędzia/ oddziaływania

Narzędzia
/oddziaływania

Redukcja szkód to strategie i interwencje, których celem jest ograniczanie szkód zdrowotnych i społecznych związanych z używaniem substancji psychoaktywnych. To także praktyki i usługi, które mają minimalizować szkody społeczne i prawne, wynikające z represyjnych, kryminalizujących przepisów.

Należą do nich:

  • Programy wymiany igieł i strzykawek
  • Leczenie substytucyjne
  • Pokoje konsumpcji narkotyków/Pokoje bezpiecznych iniekcji
  • Programy naloksonowe
  • Testowanie substancji
  • Edukacja w zakresie bezpieczniejszych sposobów używania narkotyków
  • Profilaktyka i leczenie zakażeń HIV, HCV oraz gruźlicy
  • Wsparcie psychospołeczne
  • Poradnictwo prawne
  • Alternatywy dla kar
  • Pomoc socjalna
  • Inicjatywy mieszkaniowe
  • Inicjatywy dotyczące zatrudnienia